Gələn il Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd ediləcək. Moderator.az yubiley münasibətilə hazırlayacağı yazılar silsiləsindən tanınmış şair, publisist, professor Vüqar Əhmədin böyük dövlət xadimi, ADR lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyat və fəaliyyətinə həsr etdiyi "Son nəfəsədək Azərbaycan" romanını fəsillərlə təqdim edəcək.
M.Ə.Rəsulzadənin 130 illik yubileyi münasibətilə yazılan romanda arxiv materiallarına və tarixi sənədlərə istinad edilib:
1904-cü ildə ermənilərin Şuşada və Qafqazın bir sıra bölgələrində başladıqları, 1905-1906-cı illərdə Bakıda davam etdirdikləri qaynayan qırğın əsərin əvvəlki fəsillərində qeyd olunduğu kimi, acı məğlubiyyətləri ilə nəticələndi. Lakin qəlbləri, ruhları kin-küdurət püs¬kürən, alov saçan bu şeytan nökərləri başlarının altına yastıq qoyub oturmadılar. Yenə gizli-gizli işlər görməyə, planlar tutmağa başladılar. 1917-ci ildə çar Nikolayın devrildiyini, çar hökumətinin süqut etdiyini, şeytanın ən yaxın dostu olan Leninin hakimiyyətə gəldiyini görüb, Leninlə əla münasibətləri olan, özünü olduqca əzmkar, qətiyyətli, fəal bolşevik kimi göstərən Stepan Şaumyanı bütün ermənilər özlərinə lider seçdilər. Əslində Şaumyan onların elə axtardıqları adam idi. Onun damarlarından əsl erməni qanı axırdı, yeddi ar¬xa dönəni, əcdadı kimi çox böyük bir ibnə idi və məsələ burasında idi ki, ibnəliyi bütün başqa ermənilərdən daha yaxşı bacarırdı. Yalan danışmaq, böhtan atmaq, qara yaxmaq, fitnə-fəsad törətmək, oğurluq etmək, gündə yüz dona girmək bir növ onun sənəti, peşəsi idi. O, Leninlə görüşəndə başqa bir do¬na, Qafqaz türklərinin çox sevdiyi və hörmət elədiyi, eyni zamanda bolşevizmə çox bağlı olan doktor Nərimanla görüşəndə başqa bir dona, 1915-ci ildə Anadoluda və Qərbi Azərbaycanda çoxlu qırğınlar törətmiş, on minlərlə türkü vəhşicəsinə qətlə yetirmiş Androniklə görüşəndə başqa bir dona, xarici jurnalistlərlə qarşılaşanda tamamilə başqa bir dona, avam müsəlman camaatla görüşəndə isə tamamilə başqa bir dona girirdi.
Şaumyan, Doktor Nərimanla lap gənc yaşlarında, Tiflis şəhərində tanış olmuş və özünü ona əsl inqlilab carçısı, leninçi, bolşevizm təbliğatçısı, sinfi mübarizə aparan bir şəxs kimi göstərmişdi. Kənardan baxılarkən biri türk, o biri erməni olan iki gəncin bir-birindən o qədər də fərqlənmədiyini, hər ikisinin eyni amalda olduğunu, millətlərin qardaş olmasını arzuladığını, fəhlələrin, zəhmətkeşlərin, kasıb kəndlilərin insan kimi yaşamasını, Qafqaz əhalisinin millətindən, dinindən asılı olmayaraq elm-təhsil almasını bütün qəlbləri ilə istəmələri zənn edilərdi. Lakin bu tamamilə belə deyildi. Bu sadəcə olaraq libasları bir-birinə bənzəyən, eyni cür saqqal saxlamış və yaşları bir-birinə çox uyğun olan gənclər arasında həddindən artıq çox fərq vardı. Sonralar xalq tərəfindən “doktor” təxəllüsü almış Nərimanov həqiqətən də bütün varlığı ilə Leninə, bolşevizmə inanır, cani-qəlbdən sinfi mübarizə aparırdı. Şaumyan isə obrazda idi. O, tamamilə olduğu kimi görünmürdü. Əslində o bütün türklərə, müsəlmanlara, o cümlədən Doktor Nərimana dəhşətli dərəcədə nifrət edirdi və düşüncəsində əksər ermənilər kimi olduqca iyrənc bir xülya vardı. İstər Anadoluda, istər Qafqazda, istərsə də İranda yaşayan bütün türkləri ən qəddar üsullarla qətlə yetirmək, bütün bu torpaqlara sahib olmaq, Bakının neftini müstəqil bir şəkildə dünya bazarına çıxarıb erməni xalqının firavanlığı üçün milyardlar qazanmaq, eyni zamanda Xəzərdən Aralıq dənizinə qədər böyük bir ərazini zəbt edib böyük Ermənistan yaratmaq.
Ermənilər zatən nə qədər hiyləgər olsalar da, nə qədər özlərini yaxşıların-yaxşısı kimi göstərməyi bacarsalar da, tünd sirkə nəhayət öz qabını çatladan kimi günlərin birində içlərindəki qurd onları özlərini ifşa eləməyə vadar edirdi. Onlar 1904-cü ildə müsəlmanlara qarşı başladıqları qırğını 1906-cı ildə biyabırcasına uduzandan sonra günah və cinayətlərini onun-bunun boynuna atıb yeni, daha dəhşətli qırğın təşkil eləmək üçün və peşəkarcasına hazırladıqları soy-qırımı birdən-birə həyata keçirmək üçün gecə-gündüz çalışsalar da, 1918-ci ilin mart ayının əvvəllərində hövsələsizlik edib Bakının çoxluq təşkil etdikləri küçələrindən birində üç dənə müsəlman gəncini heç bir səbəb olmadan vəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Bu isə Bakının müsəlman əhalisinin qəzəblənməsinə səbəb oldu. Odur ki, yüzlərlə müsəlman bir yerə yığışıb nümayiş təşkil elədilər və Bakıda ağalıq eləyən yeni qurulan bolşevik hökuməti məmurlarından müsəlman gənclərin qatillərini cəzalandırmalarını tələb eləmək üçün hökumət binasının, daha doğrusu “Bakı Kommunası”nın binasının qarşısına toplaşdılar. Onların arasında Bakının müsəlman icmasının üzvləri, müsəlman ziyalılar, Bakı qoçuları, imkanlı müsəlmanlar, o cümlədən el atası Hacı Zeynalabdin Tağıyev, neftxudalar Murtuza Muxtarov, Hacı Ha¬cağa, İsabəy Aşurbəyov də var idi. Onlar meydana piyada deyil, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əsrin əvvəllərində Avropadan gətizdirdiyi avtomobili ilə gəlmişdilər.
Müsəlmanlar bir ağızdan “Armyanski küsəçində müsəlman gənclərini öldürən qatillər cəzalanmalıdır”, “Erməni qatillərinə ölüm”, “Əgər tələbimiz yerinə yetirilməsə, buna özümüz qarşılıq verəcəyik, bu da Bakıda yaşayan bütün ermənilərə çox baha başa gələcək”, “Əgər Bakının erməni əhalisinin sağ-sala¬mat gəzib dolanmasını istəyirsizsə bizim gözümüzün önündə qatilləri cəzalandırın” və başqa şüarlar söyləyirdilər.
Hökumət binasının qarşısı müsəlman əhali ilə dolandan bir neçə dəqiqə sonra dörd tərəfdən əli silahlı bolşevik əsgərlər və onlara başçılıq eləyən Ter-Qabrielyan göründü. Bolşevik əsgərlərin əksəriyyətinin qarayanız və yekə sifətlərindən, iri, badımcan burunlarından, kündə bədənlərindən, orta boylarından, ən əsası isə müsəlman əhalisini nifrətlə süzən baxışlarından erməniu olduqları özünü açıq-aydın biruzə verirdi.
Bolşevik əsgərlər görünən kimi Bakı qoçuları, o cümlədən Bakı qoçularının başçısı Qoçu Nəcəfqulu, pəhləvan Qoçəli silaha əl atdılar. Lakin el ağsaqqalı Hacı Zeynalabdin Tağıyev əlini yuxarı qaldırıb onları tələsməməyə, nəticəni gözləməyə işarə elədi. Qoçular silahlarını çıxarmasalar da hər ehtimala qarşı əllərini “mauzer”lərinin, “naqan”larının üstündən götürmədilər.
Ter-Qabrielyan olduqca diqqətlə müsəlman əhalini nəzərdən keçirdi və hündür qabaqlı papağ qoyan, əlləri bellərində olan qoçuları yaxşıca sezdi və dərhal anladı ki, ermənilərdən ibarət olan bolşevik əsgərlərinin bir balaca ərköyünlüyü onlara çox baha başa gələ bilər. Odur ki, şeytani işarələrlə onlara özlərini təhlükəyə atmamağı tövsiyə etdi. Bolşevik əsgərlər gözləmə mövqeyi tutdular. Müsəlman əhali isə aravermədən şüar¬ları səsləndirirdi.
Nəhayət ki, “Bakı Kommunası” binasından orta boylu, keçisaqqallı, tülküsifət Şaumyan, eyni zamanda müsəlman bolşeviklər: Doktor Nəriman, Məşədi Əzizbəyov, rus bolşevik Fioletov, gürcü bolşevik Caparidze çıxdı.
Doktor Nərimanla Məşədi Əzizbəyov əllərini qaldırıb qəzəbləri yeri-göyü yandıran, üç müsəlman gəncin qatillərinə bir ağızdan lənət oxuyan camaatı sakitləşdirməyə başladılar. Nəhayət ki, kütlə nisbətən sakitləşdi və Bakı komunnasının rəhbəri Şəaumyanın əlinə nitq söyləməyə fürsət düşdü. Şaumyan üzünə özünəməxsus süni bir kədər verib təmiz müsəlmanca sözə başladı:
– Əziz müsəlmanlar! Armyanski küçəsində üç müsəlman gəncinin qətlə yetirildiyini biz yaxşı bilirik. Bütün səmimiyyətimlə deyirəm, inanın ki, biz bu faciəli hadisəyə görə ən azı sizin qədər pərişanıq. Onu da deyim ki, heç narahat olmayın, biz hökmən, eşidirsiz, hökmən qatilləri tapıb cəzalandıracağıq. Bunu sizə mən, Bakı Komunnasının rəhbəri Şaumyan deyirəm. Amma mənim əzizlərim, sizə bir söz də demək istəyirəm. Armyanski küçəsində qətlə yetirilən hansısa bir insanın, əlbəttə millətindən asılı olmayaraq məhz ermənilər tərəfindən öldürüldüyünü söyləmək hələ çox tezdir. Mən artıq göstəriş vermişəm, bizim xəfiyyələr artıq işə başlayıblar.
Bu yerdə meydana toplaşanların ön sırasında qərar tutmuş Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Şaumyanın sözünü kəsdi:
– Bağışlayın yoldaş Şaumyan, siz bizə o xəfiyyələrin ismini söyləyə bilərsinizmi?!
Gözlənilməz sualdan Şaumyan bir qədər tutuldu, lakin onun erməni beyni olduqca iti sürətlə işlədiyi üçün bir neçə saniyədeən sonra dünyada ən çox nifrət elədiyi Rəsulzadənin sualını belə cavablandırdı:
– Bu hələlik sirr olaraq qalmalıdı hörmətli Rəsulzadə.
Məhəmməd Əmin bəy əlini kütləyə tərəf uzatdı:
– Xalq üç gəncin qatillərini axtaran xəfiyyələrin ismini indi bilmək istəyir yoldaş Şaumyan. Siz onların ismini söyləmək istəmirsiz, çünki heç bir xəfiyyə filan yoxdu. Siz milliyyətcə erməni olan qatilləri ört-basdır eləməkdən ötrü 1905-1906-cı illərdə olduğu kimi yenə də yalan danışırsız. Bunun da əsl səbəbi bolşevik qiyafəsinə girməyinizdir. Əslində siz çox yekə bir daşnaksız yoldaş Şaumyan və tək Bakıda deyil bütün Qafqazda ermənilər tərəfindən qətlə yetirilən müsəlmanların baş qatili sizsiz. Qafqazda yaşayan bütün daşnaklar sizin, bəli, məhz sizin əmrinizlə hərəkət eləyir. Siz tək üç müsəlman cavanın deyil, bütün türk-müsəlmanların qətlinə çoxdan fərman vermisiz və haçansa bu soyqırımı icra elətdirmək fikrindəsiz. O, üç gənc müsəlmanın qatilləri sadəcə olaraq tələsiblər, sizin “bütün türklərə ölüm”,-hökmünüzü qabaqlayıblar, daha doğrusu zamanı gözləməyiblər.
Məhəmməd Əmin bəy əi ilə dörd tərəfdən onları əhatə etmiş əli silahlı bolşevik əsgərlərinə işarə elədi:
– Baxın, bu əsgərlərin təxminən doxsan faizi milliyyətcə ermənidi. Onların arasında bir dənə də olsun müsəlman yoxdu. Cəmisi iki yüz müsəlmandan ibarət “Vəhşi diviziya”nı isə dağıtdız. Sual olunur, nəyə görə?! Cavab isə aydındı. Əgər bunların arasında müsəlmanlar olsaydı, eyni zamanda “Vəhşi diviziya” fəaliyyət göstərsəydi, siz, biz türk-müsəlmanlara qarşı qətliyam planını həyata keçirə bilməyəcək və bir çox arzularınız ürəyinizdə qalacaq, deyə düşünmüsüz.
Sözün düzü sizə həsəd aparmaq olar. Siz fitri istedada malik bir adamsız. Sizə qibtə eləmək olar. Özünüzü ən qabaqcı bolşevik kimi hətta 20 milyon qızıl pula görə Nikolayı devirən Leninə də göstərə bilmisiz. Əslində gecə-gündüz bəşər övladının ağlına belə gəlməyən planlar cızır, tədbirlər tökür, “Böyük Ermənistan” yaratmaq niyyətilə dəridən qabıqdan çıxırsız. Ancaq nə qədər riyakar olsaz da niyyətiniz heç zaman həyata keçəyəcək yoldaş Şaumyan, çünki türk milləti sizin düşündüyünüz qədər səfeh və avam deyil. Bir gün çanaq öz başınızda sınacaq yoldaş Şaumyan və bir gün iyrənc nəfsinizin sizi yalnız uçuruma yuvarladığını görüb çox peşman olacaqsız. O zaman isə gec olacaq yoldaş Şaumyan.
Məhəmməd Əmin bəy hər dəfə “yoldaş” sözünü xüsusi bir ironiya ilə deyirdi. Şaumyan isə tir-tir titrəyirdi. Bu titrəmənin sə¬bəbinin qorxu və yaxud əsəbilik olduğunu kimsə deyə bilməzdi. Onun ən qatı düşməni onu ifşa eləməkdə idi. Şaumyan indi daha çox hiss eləyirdi ki, artıq Qafqaz türklərinin liderinə çevrilmiş bu uzunboylu, təndürüst qamətli türk ondan daha güclüdür. Özü də hər cəhətdən güclüdür. O, bunu biruzə verməmək üçün özünü zorla ələ alır, eyni zamanda tez-tez yaxınlığında dayanmış Doktor Nərimana və Məşədi Əzizbəyova baxıb baxışlarıyla;-“Ey müsəlman bolşeviklər, bu böhtançını tez susdurun, məgər görmürsüz ki, o mənə ləkələr yaxır?!”,-deyirdi.
Məhəmməd Əmin bəy aravermədən danışır, Şaumyanın paxırını açırdı. Doktor Nəriman, Rəsulzadənin “qara yaxmalarından” bezib uca səslə dilləndi:
– Siz ağ elədiz Rəsulzadə! Belə görünür ki, əvvəlki xasiyyətinizdən əl çəkməmisiz. Yenə də o zamankı kimi ara qızışdırmaqla, ermənilərlə müsəlmanların arasını vurmaqla məşğulsuz. Elə bu səbəbdən də o vaxt bizim yollarımız ayrıldı. Mən, Məşədi bəy və Sultan Məcid Əfəndiyev sizin kimi ara qızışdırnla bir təşkilatda dolana bilməzdik. Siz daima odun üstünə neft tökmüsüz Rəsulzadə. 1905-1906-cı illərdə də gecə zülmətində şəhər binalarının divarlarına erməni xalqının əleyhinə cəfəngiyyat dolu kağızlar yapışdırırdız. Bəsdir, ara vurmaqdan əl çəkin, mələk kimi bir adam ləkə yaxmayın, yetər artıq! Yoldaş Şaumyanı kim tanımasa da mən çox gözəl tanıyıram, o mənim ən yaxın dostum və qardaşımdır. Mən eyni zamanda burda olan bütün müsəlmanlara səslənirəm ki, yoldaş Şaumyan müsəlmanları Rəsulzadədən qat-qat çox istəyir.
Yenə səs-küy aləmi bürümüşdü. Odur ki, Məhəmməd Əmin bəy gur səslə dilləndi:
– Bu dırnaq arası istəməyi sonra görəcəksiz hörmətli doktor. O zaman özünüzün nə qədər səhv elədiyini, mənim isə nə qədər haqlı olduğumu, qardaşınız hesab elədiyiniz Şaumyanın hansı yuvanın quşu olduğunu biləcəksiz. Lakin çox əfsuslar olsun ki, onda gec olacaq doktor. Siz yatmısız doktor, yatmısız. Gör necə ağır yuxuya getmisiz ki, Uca Yaradan insanı xəlq eləyəndən bəri müsəlmanların soyu-kökü, əcdadı məskən salmış Bakı şəhərinə başçılıq eləmək üçün hər cür fürsət düşdüyü halda bir müsəlman kimi özünüzü yox, erməni Şaumyanı təyin edirsiz. 1905-1906-cı ildəki qırğınlar zamanı Şaumyanın Tiflisdən gələrək müsəlmanları yaxşı qırmaq üçün Bakıdakı erməni icması ilə bir yerdə tədbirlər hazırladığını, er¬mə¬niləri silahlandırdığını gözünüzlə görürsüz, yenə yuxudan ayıl¬mırsız. Anadoluda on minlərlə günahsız və silahsız müsəlmanı qətlə yetirən Andronikin Şaumyana yazdığı məktub əlinizə keçir və bu məktubda Andronikin Şaumyana ünvanladığı;”Mənim əziz erməni qardaşım, türklərin nəslini kəsmək üçün silahımız çatmır, bizə yenə sənin köməyin lazımdır”,-mü¬raciətini oxuyursuz, bu da sizi yuxudan oyatmır. Mən sizi əmin edirəm doktor, bir gün yuxudan oyananda başınıza-başınıza vuracaqsınız, Şaumyan və bolşevik qiyafəsinə girmiş bütün er¬mə¬nilər qəhqəhə çəkib güləcək, sizi hoydu-hoyduya götürəcəklər.
Nərimanov artıq qəzəbindən əsirdi. Bu səfər o bomba kimi partladı:
– Bəsdir, bəsdir Rəsulzadə! Məni nə hesab eləyirsiz?! Məqsədiniz bu boyda xalqın yanında məni rüsvay etməkdimi?! Deməli mən bu qədər kütəm ki, gözümün qabağında cürbəcür hadisələr baş verir, amma onları görmürəm?! Yaxşı olar özünüzü həkimə göstərəsiz Rəsulzadə. Elə zənn edirəm ki, buna sizin çox ehtiyacınız var.
Məhəmməd Əmin gülümsədi:
– Bəlkə məni siz müayinə edəsiz doktor?! Axı siz peşıkar bir mütəxəssissiz. Narahat olmayın doktor, əgər həkimə ehtiyacım olsa, mütləq sizin yanınıza gələcəyəm. Güman edirəm ki, aramızdakı soyuqluğu nəzərə almayıb mənə yaxşı baxacaqsız. Buna da əminəm ki, əgər çox vaxt kolları arasında azıb qaldığınız siyasətlə deyil, sırf həkimliklə məşğul olsaydız, xalqa qat-qat çox xeyir verə bilərdiz. Elə düşünürəm ki, siyasət sizin kimi sadəlöhv adamlardan ötrü deyil.
Məhəmməd Əmin sözünü bitirəndən sonra üzünü başqa səmtə çevirib daha doktora tərəf baxmadı. Doktor da susdu. İzdiham isə üç müsəlman gəncin qatillərinin cəzalanmasını tələb etməkdə davam edirdi.
Məhəmməd Əmin bəy əslində doktor Nəriman haqqında heç bir zaman bədgüman olmamışdı. O, doktorun xalqın rifahı, xoşbəxtliyi, firavanlığı, maariflənməsi, savadlanması uğrunda cani-dildən çalışdığını çox yaxşı bilirdi. Bu sarıdan Məhəmməd Əmin çox arxayın idi. Yəni bilirdi ki, doktor heç vaxt öz xalqına xəyanət eləməz. Məhəmməd Əmini narahat eləyən isə bu idi ki, doktor heç cürə bolşevik batağlığının, ələlxüsus da erməni girdabının, vəzifəsindən, rütbəsindən, hansı sinifdə mövqe tutmasından, kasıb və yaxud varlı olmasından asılı olmayaraq bütün müsəlmanlara qarşı hansı tələləri hazırlamasından xəbəri yox idi. Doktor hər kəsi öz ədalətli arşını ilə ölçür, Leninin, Şaumyanın, Mikoyanın sinfi mübarizə adıyla onun xalqına qarşı hansı zəhərləri püskürə biləcəklərini heç ağlına belə gətirmirdi.
Məhəmməd Əmin bəy öz növbəsində doktor Nərimanın bütün tərcümeyi-halına da çox yaxşı bələd idi. Vaxtlə Nərimanovun dediyi kimi bir yerdə sinfi mübarizə aparmışdılar. Odur ki, yazı masasının arxasına keçən kimi qəzetlərdən birindən kəsib saxladığı Nəriman Nərimanovun tərcümeyi-halını oxudu;
“Nəriman Kərbəlayi Nəcəf oğlu Nərimanov 1870-ci ildə Tiflis şəhərində doğulub. Uşaq və yeniyetməlik dövründə Tiflisdə altısinifli ruhani məktəbində təhsil alıb, 1885-cı ildə Qori müəllimlər seminariyasının hazırlıq kursunda oxuyub, 1887-1890-illərdə isə seminariyanın üçillik əsas şöbəsini bitirib. 1890-cı ildə Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasındakı Qızılhacılı kənd ibtidai məktəbində müəllimlik fəaliyyətinə başlayıb, lakin bir qədər sonra məktəb vəsait yoxluğu üzündən bağlandığına görə Bakıya gəlib, Bakıda yeni açılmış Pobedononestsevin şəxsi progimnaziyasına daxil olub, 1891-ci il oktyabr ayının 1-dən progimnaziyanın hazırlıq sinfinin müəllimi vəzifəsində çalışıb. 1896-cı ildən Bakı realnı məktəbində sinif mürəbbilərinin ştatlı köməkçisi vəzifəsinə təyin olunub, 1896-cı ildən III Aleksandr adına Bakı kişi gimnaziyasında həmin vəzifədə işləyib, 1899-cu ildə həmin gimnaziyada məktəb müdirinin müavini vəzifəsinə təyin olunub. 1900-cu ildə yüksək səviyyəli pedoqoji xidmətlərinə görə üçüncü dərəcəli müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif edilib. Nərimanov həkim olmaq arzusunda olduğu üçün 1902-ci ildə Odessada Novorossiyisk imperator universitetinə daxil olub və Hacı Zeynalabidin Tağıyevin vəsaiti ilə orda oxu¬yub. Hələ Odessada olarkən, çarizmin milli ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı mübarizə aparan Nərimanov, 1903-cü ilin yayında mütləqiyyətə qarşı geniş vüsət alan xalq hərəkatında iştirak edib. 1905-ci ildə isə Bakıya gələrək burda tüğyan elə¬yən inqilabi hərəkata qoşulub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılıq etdiyi “Müsəlman sosial-demokrat Hümmət” təşkilatının üz¬vü olub. Bir müddət sonra Sərdari-Milli Səttərxanın başçılıq etdiyi Məşrutə hərəkatına yardım məqsədi ilə İrana, qafqazlılardan (müsəlmanlardan və gürcülərdən) ibarət mücahidlər göndərib”.
Məhəmməd Əmin bəy Nərimanovun tərcümeyi-halını oxuyub qurtarandan sonra cib dəftərçəsinə köçürtdü və bu sözləri əlavə elədi; “Maarifçi və vətənpərvər bir insan olan Nərimanov, bütün həyatını xalqının rifahının yüksəlməsindən, maariflənməsindən və xoşbəxtliyindən ötrü sərf eləyib və eləməkdədir.”
* * *
Üç müsəlman gəncini öldürən ermənilərin cəzalanmasını tələb etmək üçün Bakının bir qisim müsəlman əhalisi tərəfindən keçirilən mitinqdən sonra Şaumyan bütün gecəni yatmayıb otağında hey var-gəl elədi və yalnız səhərə yaxın nəinki bundan yaxa qurtarmaq, hətta müsəlman-türkləri bütün dünyada ən yırtıcı, ən vəhşi bir xalq kimi göstərməyə, eyni zamanda “Böyük Ermənistan” yaratmaq üçün çox əhəmiyyətli ola biləcək tədbir tapdı və dərhal beynində yalnız və yalnız qəlbi Uca Yaradana üsyanla, dəhşətli bir riyakarlıqla döyünən bir insanın hazırlaya biləcəyi plan hazırladı.
Plan bundan ibarət idi; “Bakıda yaşamayan ermənilər arasından türk dilini türklər kimi danışa bilən, eyni zamanda adamları milçək kimi qıra bilən peşəkar qatillər tapmaq, Bakıdakı Armyanski küçəsində yerləşən erməni ibtidai məktəbinin şagirdlərini qətlə yetitdirmək və cinayəti müsəlman-türklərin boynuna yıxmaq”.
Peşəkar qatillər tapmaq üçün Şaumyan çox əziyyət çəkmədi. Yaxın dostu və məsləkdaşı Mikoyan vasitəsilə Xankəndindən iki nəfər çox peşəkar cani gətizdirdi. Onların birinin adı Qurgen digərinin ki isə Vazgen idi. Qurgenlə Vazgen əmioğlu idilər, odur ki, sifətcə də bir-birinə bənzəyirdilər. Hər iksisi də türk dilində təmiz danışırdı. Şaumyan onları müsəlman qiyafəsinə saldırıb tapşırıqlar verdi:
– Məktəbə girəndə bir-biriylə türkcə danışacaqsız, bunu unut¬mayın! Uşaqların bir qismini gülləbaran eləyərsiz. Onları qətlə yetirən zaman türkcə biədəb söyüşlər söyərsiz. Çalışın müsəllimləri öldürməyin, onlarla qarşılaşçanda özünüzü elə aparın ki, guya onları görmürsüz. Şübhəsiz ki, siz uşaqları qətlə yetirən zaman müəllimlər də qorxudan qaçıb gizlənəcəklər. Əgər aralarında ürəklisi olub sizə qarşı hucuma keçsə, vurun! Söyüşləri ucadan söyün ki, onlar da sizin türk olduğunuza yüz faiz əmin olsunlar. Söyüş söyməkdən başqa belə sözlər də işlədin: Yaxın zamanda nəinki erməniləri, bütün xristianları yer üzündən siləcəyik. Hamısını, hamısını, uşağı, böyüyü, çağanı, hamilə qadınları, xəstələri, qocaları, hamısını öldürəcəyik. Yer üzündə bir dənə olsun belə xristian qoymayacağıq”.
Qurgenlə Vazgen, Şaumyanın tapşırıığnı dəqiq yerinə yetirmişdilər. Kiçik yaşlı erməni uşağlarının təhsil aldığı məktəbə soxulub iyirmi beş şagirdi qətlə yetirmişdilər. Məktəbin müəllimləri Şaumyanın düşündüyü kimi əli silahlı “türk quldurlarını” görən kimi hərəsi bir siçan deşiyini satın alıb gizlənmişdi. Qurgenlə Vazgenin yeganə səhvi onda olmuşdu ki, iyirmi beş uşa¬ğı leşə çevirəndən sonra bir-birinə baxıb ermənicə; -“Qınadsik”, yəni “getdik”,-demişdilər. Bunu yazı masalarının arxasında gizlənib qorxudan tir-tir titrəyən Samvel və Akop adlı iki uşağ eşitmişdi. Lakin faciəvi hadisədən sonra buraya toplaşanlar, istər qətlə yetirilən uşağların valideynləri, istərsə də başqa ermənilər, ən qəddar erməninin belə erməni uşağlarına əl qaldırmasına heç cür inanmadıqları üçün uşağların qorxudan sayıqladığını, onları qara basdıığnı güman edərək buna əhəmiyyət verməmişdilər. Lakin Bakı kommunasının nəzdində yeni yaradılmış “Qırmızı asayiş keşikçiləri” idarəsinin milliyətcə rus üzvüləri Samvellə Akopu dərhal məhz erməni psixatorun yanına aparıb onların ruhi cəhətdən vəziyyətini yoxlatdırmış, psixator da öz növbəsində uşaqların güclü təlaş keçirsələr də ruhi cəhətdən xəstə olmadıqlarını və heç bir qarabasmaya məruz qala bilmədiklərini söyləmişdi.
Hiyləgərlikdə şeytana papış tikən Şaumyan bunun fərqində olduğu üçün dərhal “Qırmızı asayiş keşikçiləri” idarəsinə gəlmiş, orda lazımi şəxslərlə görüşərək bu məsələnin ermənilərin xeyrinə həll olunması, daha doğrusu iyirmi beş uşağın məhz müsəlmanlar tərəfindən öldürülməsi xətti ilə istintaq aparılmasını tapşırmışdı.
Şübhəsiz ki, əgər iki erməni uşağı, Akopla Samvel nəzərə alınmasa bütün dəlillər və faktlar iki qatilin müsəlman olduğunu bəyan edirdi. Şaumyana da elə bu lazım idi. Artıq türkləri yer üzündən yox eləmək üçün olduqca əlverişli imkan var idi. Artıq bütün erməni redaksiyaları işə başlamışdı. Onlar bu hadisəni bir xeyli də şişirdərək türklərin nə qədər rəhmsiz, qansız, vicdansız, qəddar olduğunu, ermənilərin hətta kiçik yaşlı uşağlarını öldürəcək qədər cəllad olduqlarını bütün dünyaya car çəkirdilər.
Tək Qafqazda deyil, Anadoluda və İranda yaşayan ermənilər də intiqam hissi ilə alov püskürür, çaqqal sürüləri kimi səhərdən-axşama qədər ulaşırdılar.
Şaumyan böyük nəşə içində idi. Artıq türklərə qarşı qətliyama başlamaq olardı. Onun düşüncəsinə görə bu qırğın əvvəlkilər kimi nəticəsiz qalmayacaqdı, mütləq böyük bir uğurla nəticələnəkdi. Odur ki, gizli şəkildə böyük bir müşavirə keçirib türklərə qarşı soyqırım planının həyata keçməsini çoxadndı səbirsizliklə gözləyən erməni liderlərinə tapşırığlarını verdi.
Bakıda artıq neçə aydan bəri “Bakı komunnası” fəaliyyət göstərsə də, Peterburqda çar Nikolay devrildiyinə baxmayaraq Bakıdakı çar məmurlar hələ də hakimiyyətdən getmək fikrində deyildilər. Odur ki, Bakıda ikihakimiyyətlik əmələ gəlmişdi. Şaumyan isə xeyli zaman idi ki, həm Bakıdakı çar məmurlarını arxası üstə çevirmək, həm də Bakının müsəlman icmasını yox eləmək üçün əlverişli bir fürsət axtarırdı. Məqam isə artıq yetişmişdi. Tək Bakıda deyil, bütün Qafqazdaki ermənilər bir az qorxu, bir az təlaş, bir az vahimə, eyni zamanda cəlladlıq eləmək ehtirası və Böyük Ermənistan yaratmaq xülyası ilə “Daşnak-sütyun” partiyasının rəhbəri, eyni zamanda bütün Qafqazdakı, Anadoludakı, İrandakı ermənilərin lideri Stepan Şaumyanın göstərişini gözləyirdilər. Şaumyan isə hər kəsi inandıra biləcək bir bolşrevik qiyafəsinə bürünüb tez-tez fəhlə sinfinin qarşısında çıxış edir, onları ədalətsiz, haqsız, zülmkar, zalım, qəddar məmurlarla, sahibkarlarla mübarizə aparmağa çağırır və belə olarsa onları inqilab bayrağını hər guşəyə sancacaqlarına, lənətlə damğalanmış qul dünyasından xilas olub fiavan bir həyata başlayacağlarına inandırırdı. Beləliklə də o kütlələri daha da qızışdıraraq türklərin nəslini kəsməkdən ötrü əvvəlcədən düşünülmüş xaos əmələ gətirirdi. Onun fikrincə ermənilər məhz bu xaosdan məharətlə istifadə eləməli idilər. Çünki xaos tez bir zamanda bir-iki günün içində bitən bir şey deyil. Şübhəsiz ki, bir binanı uçurmaq çox asandır, lakin onu bərpa eləmək üçün bəzən aylar, hətta illər lazım olur. Xaos da buna bənzəyir. Əgər bir ölkədə, şəhərdə, vilayətdə xaos baş verərsə, onun qarşısı alınarsa belə ziyanının əlamətləri illərlə davam edir. Zatən fəhlələrin kütləvi şəkildə keçirdiyi tətillər elə iqtisadiyyata möhkəm zərbə vurur. Əgər zavodlar, fabriklər işləmirsə xarici dövlətlərlə alver şübhəszi ki, zəifləyir, bəzən yoxa çıxır, bu zaman çörək, ərzaq qıtlığı yaranır, hər şey bahalaşıb ifrat dərəcəsinə gəlir.
Şaumyan öz istəyinə nail oldu və bu xaosu yarada bildi. Öncə bütün Cənubi Qafqazın ən böyük sənaye şəhəri Bakıda xaos baş verdi. Zavodlar, fabriklər, neft mədənləri işləmədi. Fəhlələr sahibkarların istismarından bezdikləri kimi, sahibkarlar da onların aravermədən keçirdikləri tətillərdən bezdilər. Fəhlələr iki ay idi dayanmadan tətillər keçirirdilər. Bu müddət ərzində isə onların ailələri, uşaqları daha da səfil vəziyyətinə düşmüşdü. Əvvəlcə heç olmasa gündə dilinə bir tikə çörək dəyən bir cocuğ günlərlə çörək üzünə həsrət qalırdı. Hamı evindəki əşyaları dəyər-dəyməzinə satırdı ki, övladlarına heç olmasa iki gün çörək verə bilsinlər. Çörək isə yox idi. Çünki dəyirmanlar da işləmirdi. Ancaq evində bir neçə çuval buğda, arpa saxlaya bilən ailələr özləri əl dəyirmanı ilə taxılı üyüdüb təndirdə çörək bişirirdi və imkanı daxilində qohum-qardaşın, qonşusuna da verirdi. Lakin bir güllə bahar olmaz deyiblər. Camaatın böyük bir hissəsi ac idi.
Ermənilər isə tox idilər. Onlar baş verən bütün hadisələri özləri planlaşdırdıqları üçün əvvəlcədən işlərini ehtiyatlı tutmuş, zirzəmilərdə, anbarlarda, kilsələrdə silah-sursat saxladıqları kimi tonlarla ərzaq da yığıb gizlətmişdilər. Odur ki, müsəlmanlar uşaqlarına vermək üçün bir tikə çörək tapmadığı zaman hər erməni ailəsinin damağı çağ, keyfi kök idi. Erməni uşaqları isə gündə ən azı üç dəfə qızardılmış ət, əla pendir, camış yağı, beçə balı, isti çörək yeyir, kökəlib piylənirdilər. Lakin ermənilərin işi tək uşaqlarını piylətməkdən ibarət deyildi. Onlar xaosdan istifadə eləyib hədəfi ehtiyata, düzgün nişan almalı idilər.
